شوق معرفت

يکم - رويکرد منطقى و کلامى امامت

در اين قسمت بايد تحليل شود که امامت خاصه از نظر «برون دينى»؛ يعنى در نگاه کلامى و فلسفى تا چه حد صحيح و منطقى است، چرا که اگر با ديد عقلانى و فلسفى به امامت خاصه بنگريم بايستى نامزدهاى امامت را به طور مشخص از نظر ويژگى‏هاى علمى، اخلاقى و مديريتى بررسى نماييم، سپس آن خصوصيات را با مبانى کلى امامت که در مبحث امامت عامه طرح می شود، منطبق سازيم؛ مثلاً حضرت على (ع) که از نظر اهل سنّت يکى از نامزدهاى خلافت محسوب مى‏شود و از نظر شيعه خليفه بلا فصل تلقى مى‏گردد، قطع نظر از ديدگاه تشيّع و تسنّن، اگر ثابت شود که داناترين و مدير و مدبّرترين افراد پس از پيامبر اکرم (ص)بوده است و يا روشن شود که ايشان هم مانند ساير خلفا و يا اصحاب پيامبر يک آدم معمولى در علم و تقوا بوده است، برداشت‏ها و نتيجه‏گيرى‏ها در امر امامت، تفاوت پيدا مى‏کند.
اگر حضرت على (ع) در علم و تقوا و حسن سابقه در رديف ساير خلفاى راشدين قرار گرفته و نصب امام و جانشين رسول خدا (ص)هم بر عهده اصحاب حل و عقد واگذار گرديده باشد، شيعه اثنى‏ عشرى هيچ‏گونه ادعا و اعتراضى نخواهد داشت، زيرا در اين صورت، عمل اصحاب حل و عقد از نظر عقلانيت، ايرادى ندارد، به دليل اين‏که به هنگام رحلت پيامبر اعظم (ص) و عدم وجود وصيت، لازم است يک گروه موجّه و مصلحت‏گر در سقيفه بنى ساعده جمع شوند و خليفه و جانشينى براى پيامبر اکرم (ص) تعيين و به مردم معرفى نمايند و بدين وسيله دشمنان داخلى و خارجى را مأيوس و نقشه‏هاى آنان را خنثى کنند.
اما اگر حضرت على (ع) داناترين، لايق‏ترين و با تقواترين شخصيت‏هاى آن روز باشد که هرگز در برابر بت‏ها سجده نکرده و حسن سابقه اخلاقى و دينى داشته باشد و يا به اعتراف همه اصحاب پيامبر (ص)، از نظر علم و فضايل اخلاقى سرآمد همه مسلمان‏ها و برترين آنان باشد، عقل و منطق ايجاب مى‏کند که با وجود چنين شخصيت جامع و کامل و دلسوزى، وى را براى خلافت و جانشينى انتخاب نمايند، چرا که تقديم مفضول بر فاضل از نظر مبانى عقلى و نقلى، قبيح و غير قابل قبول مى‏باشد، مگر اين‏که شخص افضل و فاضل، موانع اخلاقى، سياسى و اجتماعى و سوء سابقه داشته باشد و يا اين‏که افضليت به معناى پيرمردى يا داشتن ابهّت و يا خدمات بيشتر و کثرت ثواب، تفسير گردد که اين‏گونه تحريف لغوى، مقبوليت ندارد.
از جانب ديگر، خداى حکيم و رسول او که عقل کل‏اند، هرگز راضى نمى‏شوند رهبر صالح و عادل و اعلمى که از هر جهت براى خلافت شايسته‏تر است و بر ساير مؤمنان ارجحيت فوق‏العاده دارد، بدون دليل از دايره حاکميت حذف شود. حتى اگر فرضاً مردم هم در يک انتخابات عمومى اين شخصيت بزرگ و با لياقت را خليفه انتخاب نکرده باشند، بدون شک عقلاى جهان اين عمل را به حساب کم‏خردى، ساده‏لوحى و بى‏فرهنگى آنان مى‏گذارند. و اگر اصحاب حل و عقد هم به دليل سنخيت فکرى، فرهنگى و اخلاقى با فرد مفضول و يا به دليل دشمنى و غرض‏ورزى با مردم، اعلم و اتقى‏ را کنار بگذارند و فرد معمولى را معرفى کنند، خردمندان عالم چنين گزينشى را محکوم و رأى دهندگان را جاهل و فريب‏خورده و اصحاب حل و عقد را فريب‏کار تلقّى خواهند نمود و بايد پاسخگوى آگاهان جامعه و نسل‏هاى آينده و تاريخ باشند.
آرى، عقل و منطق ايجاب مى‏کند که اگر شخصيت لايق‏ترى در جامعه اسلامى هست که در اجراى احکام و فهم اسرار قرآن و صراحت و صداقت در کلام و عدل و انصاف، از همه افراد معاصر خود شجاع‏تر، قاطع‏تر و آگاه‏تر و ممتازتر است، مسئوليت رهبرى جامعه را بر عهده بگيرد و بدون شک در آن زمان هيچ فردى از حضرت على (ع) عالم‏تر، مدبّرتر، زاهدتر و عارف‏تر به آيين خدا و عادل‏تر در مقام اجرا و آگاه‏تر به مسائل قضا نبوده است. به همين دليل بسيارى از نوابغ و قشرهاى تحصيل‏کرده مى‏پرسند: چرا جمعى از اصحاب حل و عقد در غياب ديگران در سقيفه بنى ساعده گرد آمدند و بر خلاف منطق، عقل و سنّت عقلايى، مفضول را بر فاضل، بلکه بر افضل مقدّم داشتند و حتى پيشنهاد شخص خليفه اول را ناديده گرفتند، که بارها گفته بود: «اقيلونى و لست بخيرکم و عليٌ فيکم؛(1) بيعتى که با من کرده‏ايد پس بگيريد و تا على در ميان شماست من بهترين شما نيستم».
اشکالى که بر عمل اصحاب سقيفه وارد شده اين است که چنين راه و رسمى را در انتخاب خليفه از کجا گرفته‏اند؟ آيا در تاريخ اسلام و سنّت نبوى چنين شيوه‏اى وجود داشته است؟
بى‏شک پاسخ آن منفى است، به دليل اين‏که اولاً: مسلمانان تا آن زمان، انتخاب جانشينيِ رسول الله (ص) را تجربه نکرده بودند. در ثانى: هيچ‏گاه رسول خدا (ص) در طول دوران نبوت خود به اين راه و رسم اشاره‏اى نکرده، بلکه در بسيارى از موارد شخصاً به نصب افراد براى جانشينى اقدام کرده است؛ مانند: «اسامة بن زيد» جوان را که به فرماندهى سپاه مسلمانان در جنگ با رومى‏ها منصوب نمود و حضرت على (ع) را در مدينه به جاى خود گماشت تا منافقان نتوانند به نقشه‏هاى شوم خود برسند، چرا که فقط حضرت على (ع) قادر بود توطئه آنان را درهم بشکند.
در هر صورت، طرح نظريه ارباب حل و عقد براى انتخاب خليفه بعد از جانشين رسول خدا (ص)، براى اولين مرتبه پيدا شد، چرا که خط مشى الهى در گذشته‏ها و در عصر پيامبران نيز بنا بر انتصاب بوده است. براى مثال، حضرت موسى (ع) از خداوند استدعا کرد تا هارون را خليفه خود قرار دهد.(2)
پرسش ديگر اين است که چگونه امکان دارد مذهبى که مدعى خاتميت است و از هر جهت کامل و جامع مى‏باشد و حتى براى جزيى‏ترين مسائل زندگى، حکم و برنامه دارد، در امر خطير و سرنوشت‏سازى مانند خلافت سکوت کرده باشد تا جامعه نوبنياد اسلامى پس از پيامبر دچار اختلاف شوند و مجبور گردند حکومت زور و تزوير را نيز مشروع تلقّى کنند.(3)
علاوه بر اين، اجماع ارباب حل و عقد نيز براى تعيين جانشينى پيامبر (ص) محقق نشد، چرا که به اعتراف مورّخان اسلامى، جمعى از صحابه بزرگ پيامبر و اعاظم علماى اسلام مانند: سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، خالد بن سعيد، حذيفة بن اليمان و بريده در سقيفه حضور نداشتند.(4) از همه مهم‏تر آن‏که ارباب سقيفه بايد جايگاه چنين نظريه‏اى را در قرآن و سنّت مى‏يافتند و يا با ادله عقلى و منطقى براى مردم روشن مى‏ساختند که چرا با وجود فردى اعلم و اعدل و اتقى‏ مانند على بن ابى طالب (ع) ابوبکر را انتخاب کردند، در صورتى که پيامبر (ص)فرمود: «فانّ العجلة من الشيطان و التأنى من الرحمن؛ عجله، کار شيطان و تامّل و محاسبه، کار الهى است».
بعضى از علماى اهل سنّت در توجيه رفتار ارباب حل و عقد در سقيفه مى‏گويند: اين انتخاب به اين دليل بوده که رسول اکرم (ص) درباره انتخاب خليفه بعد از خود طرح و برنامه‏اى ارائه نکرده و عملاً آن را به مردم واگذار نموده است، و در همين راستا حديثى بدون سند نيز مطرح مى‏کنند که جمعى به محضر پيامبر (ص) رسيدند و پرسيدند؟ «يا رسول الله! الا تستخلف علينا؛(5) آيا خليفه‏اى براى ما قرار نمى‏دهى»؟ آن حضرت فرمود: «اگر خليفه‏اى براى شما تعيين کنم از وى سرپيچى کرده و عذاب بر شما نازل خواهد شد».
آيا به راستى اجتماع صحابه در سقيفه، بر اساس اين حديث بى‏سند بوده و آيا آن همه احاديث صحيح و مستندى که در باره خلافت حضرت على (ع) به صورت متواتر رسيده، در برابر اين حديث نمى‏توانسته مقابله کند؟
در توجيه عمل اصحاب، سه احتمال مى‏توان مطرح کرد:
الف) اجماع صحابه متکى به دليل شرعى بوده است؛
ب) اجماع، مستند به دليل عقلى بوده است؛
ج) بدون دليل بر اثبات حجيّت اجماع، صحابه دست به اين عمل زده‏اند.
نظريه دوم و سوم در ميان دانشمندان اهل سنّت و مذاهب چهارگانه، طرفدارى ندارد. بنابر اين بايد احتمال اول را در نظر بگيريم و بگوييم اجماع، متکى به دليل شرعى بوده که نزد علماى اهل سنّت عبارت است: کتاب، سنّت، اجماع و قياس، که هيچ کدام بر مدعا دلالت ندارند.
برخى از عالمان اهل سنّت که متوجه اين اشکال شده‏اند مى‏گويند: اجماع، مدرک شرعى داشته ولى به دو دليل به ما نرسيده است: نخست اين‏که، نقل متواتر اجماع از ارائه مدرک ما را بى‏نياز ساخته است. دوم اين‏که، شايد مدرک از قبيل قرائن و شواهد حالى و مقامى بوده که قابل نقل براى ديگران نبوده است.(6)
با توجه به اين‏که هيچ مسئله‏اى به اندازه مسئله امامت مهم و اساسى نبوده و نيست، نمى‏توان دو دليل فوق‏الذکر را پذيرفت. علاوه بر آن، دلايل ذکر شده در حد يک احتمال است و احتمال نمى‏تواند پاسخگوى آن اشکال معقول و مشروع باشد.
دوم - رويکرد نقلى امامت‏
شيعه اماميه معتقد است که نصب امام معصوم بايد به وسيله خدا و پيامبر انجام شود، زيرا کسى جز خدا علم و عصمت را نمى‏داند و معصوم را نمى‏شناسد. مدارک و دلايل اين ادعا در کتاب و سنّت، فراوان است و قابل کتمان نمى‏باشد. در بيان دلايل قرآنى به یک آيه اکتفا مى‏کنيم:
 آيه تبليغ‏
«يا ايّها الرّسول بلّغ ما انزل اليک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمک من النّاس و الله لا يهدى القوم الکافرين؛(7) اى پيامبر! آن‏چه را که از جانب پروردگار بر تو نازل شده به مردم ابلاغ کن و اگر انجام ندهى رسالت الهى را ابلاغ نکرده‏اي. [ترس و هراسى به خود راه مده‏]، خداوند تو را از شر مردم حفظ خواهد کرد و خدا کافران را هدايت نمى‏کند.»
در توجيه و استدلال آيه بر نصب امام معصوم، چند نکته بايد مشخص شود:
1-بايد ديد اين چه پيام مهمى بوده که تا هنگام نزول آيه، به مردم رسانده نشده است و اگر رسول اکرم (ص) در ابلاغ آن مسامحه و کوتاهى کند مثل اين است که رسالت الهى را تبليغ نکرده است؟
2-دغدغه رسول خدا (ص) در تبليغ اين پيام چه بوده است و چرا از مردم هراس دارد، و حال آن‏که در ابتداى بعثت که همگى با وى در ستيز بودند، بدون ترس و واهمه، رسالت‏هاى اصلى را به مردم ابلاغ نمود؟
از مضمون آيه اين‏گونه بر مى‏آيد که پيامبر (ص) در ابلاغ اين پيام هراس دارد؛ چنان‏که از جمله «و اللّه يعصمک من النّاس» استفاده مى‏شود که پيامبر به امر مهم و سرنوشت‏سازى مأموريت يافته که در ابلاغ آن ممکن است خطر جانى و يا حيثيتى براى او يا اصل دين و يا مؤمنان وجود داشته باشد.
قطعاً پيامبر اکرم (ص) براى دين خدا و تضعيف آن در ميان مسلمانان نگران است، نه بر شهادت خودش از ناحيه يهود و نصارى‏ و مشرکان، زيرا او تمام اين مراحل را طى کرده و آنان را کاملاً شکست داده و وادار به تسليم ساخته بود و هيچ‏گونه خطرى از ناحيه آنها پيامبر و آيين جديدش را تهديد نمى‏کرد.
وانگهى، آن‏چه که در آغاز دعوت خطرساز بود، دعوت به وحدانيت الهى و نفى بت‏پرستيِ مشرکان عرب و کفار قريش بود که از هر جهت از يهود و نصارى‏ خطرناک‏تر بودند. با وجود اين، آهنگ آيات در ابتداى بعثت هرگز آميخته با تأکيد و توبيخ پيامبر (ص) نبوده است: «اقرأ باسم ربک الذى خلق * خلق الانسان من علق»(8) و نيز «يا ايها المدثّر * قم فأنذر * و ربّک فکبّر * و ثيابک فطهّر».(9)
نکته ديگر اين‏که نمى‏توان گفت: مقصود از «ما انزل اليک من ربک» مجموع دين و مقرّرات آن باشد، چرا که از اول بعثت تاکنون، حضرت رسول (ص) مجموع دين و احکام‏هاى الهى را به تدريج به مردم رسانيده و قدرت يهود و نصارى‏ و مشرکان را در هم شکسته است، پس معلوم مى‏شود اين پيام يک حکم ويژه‏اى است که همه مسلمان‏ها نمى‏توانند شنيدن آن را برتابند و بسا به پيامبر (ص) زخم زبان نيز بزنند و شايعه‏سازى کنند. مضافاً اين‏که آيه با خطاب «يا ايّها الرسول» شروع شده، نه «يا ايّها النّبى»، با اين‏که پيامبر کارش خبر دادن از ناحيه خداست؛ اما واژه رسول، بيان‏گر ابلاغ پيام سنگينى است که آن حضرت در مقام رسالت بايد برساند؛ به عبارت ديگر هنگامى که به ابلاغ احکام فرعى مأموريت پيدا مى‏کند، به جز جهاد با کفّار و منافقان، با خطاب «يا ايّها النّبى» مخاطب قرار مى‏گيرد؛ مانند: «يا ايّها النبى قل لازواجک و بناتک و نساء المؤمنين»؛(10) ولى در اين آيه، مسامحه و تأخير روا نيست و لذا خطاب «يا ايّها الرسول» دارد.
مطلب ديگر آن است که در آيه تبليغ به محتواى پيام اشاره نشده است و اين عدم تصريح خود نشان دهنده اهميت اين مأموريت سرّى و خطير مى‏باشد؛ بلاغت کلام از عظمت پيام، حکايت دارد. به همين دليل ذات اقدس حق در ابلاغ اين رسالت ويژه به رسولش اطمينان مى‏دهد که او را از شرّ مردم حفظ مى‏کند و نبايد از گفتار و جنجال و اختلاف مردم هراسى به خود راه دهد.

شأن نزول آيه تبليغ‏

به دليل پيچيدگى و اختلاف آراى مفسّران اهل سنّت و اماميه و خصوصيت بى‏نظيرى که در اين آيه ديده مى‏شود ناگزير شديم به شأن نزول آن مراجعه کرده تا محتوا را بهتر روشن کنيم. در ميان شيعه، اختلافى درباره شأن نزول آيه وجود ندارد و فقط اهل سنّت به اختلاف سخن گفته‏اند. در اين‏جا ابتدا ديدگاه سنّى‏ها را مطرح مى‏کنيم و سپس به ديدگاه شيعه مى‏پردازيم:

الف) ديدگاه اهل سنّت‏

در ميان مفسّران اهل سنّت، فخر رازى در تفسير کبير خود مجموع سوژه‏هاى نزول و اختلاف نظرها را جمع‏آورى کرده که روى هم رفته يازده نظريه است(11)که به ترتيب آنها را تحليل و بررسى مى‏کنيم و داورى را به عهده خوانندگان فرهيخته و با انصاف، موکول مى‏سازيم:
يکم - برخى احتمال داده‏اند که نزول آيه، درباره حکم رجم و قصاص بوده و رسول اکرم (ص) از اعلام آن تعلّل ورزيده است، زيرا ممکن بود مردم قبول نکنند. به همين دليل اين آيه نازل شد که اى رسول ما بدون دغدغه خاطر، حکم رجم و قصاص را براى مردم بازگو ساز.
در پاسخ مى‏گوييم: حکم رجم در قرآن نيامده است،(12) ولى قصاص در آيات اول اين سوره و رجم نيز در قالب روايات پيش از نزول سوره مائده اعلام شده و مشکل ساز نبوده است. اگر هم مشکل ايجاد شده به تدريج بر طرف گرديده است.
وانگهى، احکام محاربان و مفسدان فى الارض و ستيزگران با خدا و رسول، کمتر از رجم نيست و حتى بسيار شديدتر است. با وجود آن، در همين سوره با صراحت اعلام شده است که آنها را بکشيد يا به دار مکافات بياويزيد يا دست و پايشان را به صورت وارونه و عکس هم قطع کنيد.(13) و رسول خدا (ص) ترديدى در اعلام اين حکم تند و تيز به خود راه نداد. مضاف بر اين‏که به اعتراف مفسّران اهل سنّت، اين سوره آخرين سوره‏اى است که بر پيامبر (ص) نازل شده است،(14) در صورتى که احکام رجم و قصاص در اوايل هجرت اعلام گرديده است، پس آيه مذکور هيچ ارتباطى به حکم رجم و قصاص ندارد.
دوم - مى‏گويند: چون يهودى‏ها آيين اسلام را مسخره مى‏کردند پيامبر (ص) به دليل مصالحى ملاحظه مى‏کرد و در برابر آنها عکس‏العمل نشان نمى‏داد و مى‏ترسيد به وى آسيبى وارد سازند؛ از اين‏رو اين آيه نازل شد تا رسول اکرم (ص) بدون ترس بر ضد يهوديى‏ها افشاگرى کند.
در پاسخ مى‏گوييم: اين شأن نزول نيز ادعايى بيش نيست، نه قرينه‏اى بر آن وجود دارد و نه دليل و روايتي. وانگهى، پيامبر (ص) در موقع نزول اين آيه در سال آخر عمرش چه ترسى از يهودى‏ها داشت، با اين‏که بعد از فتح خيبر آنها ذليل و خوار و تسليم شده بودند و بسيارى از سرزمين‏ها و مزارع خود از جمله فدک را بدون جنگ و خون‏ريزى به پيامبر (ص) واگذار کرده بودند.
سوم - عده‏اى گفته‏اند: هنگامى که آيه تخيير رسيد،(15) پيامبر(ص) از ابلاغ آن، خائف بود و مى‏ترسيد زن‏هايش دنيا و تجملات را ترجيح دهند. آيه اين بود: «اى پيامبر! به همسرانت بگو: اگر زندگى دنيا و تجملات آن را مى‏خواهند طلاق بگيرند، ولى اگر خدا و رسول و آخرت را مى‏خواهند بدان که خداوند براى همسران نيکوکارت اجر عظيمى مهيّا ساخته است».(16)قائلين به اين نظريه معتقدند که آيه تبليغ براى بيان آيه تخيير نازل شد و به پيامبر اطمينان مى‏داد که بدون واهمه آن را بيان کند و از چيزى هراس نداشته باشد.
در پاسخ گفته مى‏شود: اولاً: مگر رسول اکرم (ص) نمى‏دانست که پس از ابلاغ آيه مذکور همسرانش دنيا و زينت‏هاى آن را انتخاب نخواهند کرد.
در ثانى، مگر رسول اکرم (ص) دل‏بستگى فوق‏العاده‏اى به همسرانش پيدا کرده بود که از جدايى آنها نگران شود، زيرا اغلب زن‏هاى آن حضرت، بيوه و پيرزن بودند و پيش از پيامبر شوهرانى داشته‏اند و برخى از آنان بد اخلاق بودند و بعضاً نه چهره معمولى داشتند و نه سيرت نيکويى.
ثالثاً: اين آيه در سوره احزاب است که سال‏ها پيش از سوره مائده و آيه تخيير نازل شده است.
رابعاً: در هيچ روايتى نيامده که پيامبر از قرائت آيه تخيير واهمه‏اى داشته است.
چهارم - برخى گفته‏اند: اين آيه مربوط به ماجراى زيد و زينب، بنت جَحْش، دختر عمه پيامبر است. رسول اکرم (ص) مى‏دانست سرانجام بايد او را بگيرد تا سنّت جاهليت را بشکند و شکست روحى زينب و خانواده‏اش را جبران نمايد. از اين‏رو از بيان حکم خوددارى کرد تا اين‏که آيه «يا ايها الرسول» فرود آمد که کتمان نکن و افشا کن.
عجيب است از فخر رازى که بلافاصله به دنبال اين ادعا، حديثى از عايشه نقل مى‏کند و اين نظريه را غير مستقيم رد مى‏کند. مى‏گويد: «من زعم انّ رسول اللّه کتم شيئاً من الوحى فقد اعظم الفرية على اللّه و اللّه تعالى يقول (يا ايها الرسول بلغ) و لو کتم رسول اللّه شيئاً من الوحى لکتم قوله: و تخفى فى نفسک ماللّه مبديه؛(17) کسى که گمان کند رسول خدا چيزى از وحى را کتمان کرده، دروغ بزرگى بر خدا بسته است و حال آن‏که خدا مى‏فرمايد: اى رسول، پيام ما را به خلق برسان و اگر رسول خدا بنابود چيزى از وحى را بپوشاند هر آينه سزاوار بود قول خدا را کتمان مى‏کرد که مى‏فرمايد: و مخفى ساختى در دلت چيزى را که خدا آن را آشکار ساخته بود».
با اين حساب، رسول اکرم (ص) در مقام پرده‏پوشى وحى در مورد زينب، بنت جحش بر نيامده است، بلکه ترس پيامبر از دروغ و شايعه‏سازى بود؛ مثل اين‏که بگويند: پيامبر به زيد گفته است: همسرت را طلاق بده تا خودش او را بگيرد. و چون در جاهليت، ازدواج با زن پسر خوانده، حرام بود پيامبر (ص)مى‏ترسيد اين ازدواج به رسالت دينى او لطمه بزند و يا به شايعه‏ها کمک کند. لذا قرآن بلافاصله فرمود: «و تخشى الناس و الله احقّ ان تخشاه؛(18)از شايعه‏سازى و سرزنش مردم مى‏ترسى در صورتى که سزاوارتر است از خدا بترسى و به شايعات مردم گوش ندهى».
پنجم - برخى گفته‏اند: آيه درباره اعلام جهاد بر ضد کفار و مشرکان نازل شده است و چون پيامبر مى‏ترسيد منافقين کارشکنى کنند و مسلمانان در جهاد شرکت نکنند، از اين‏رو از اعلام آن و تحريک منافقين خوددارى مى‏کرد. به همين دليل اين آيه نازل شد و به پيامبر دستور داد از تحريک منافقين نترس و پيامت را ابلاغ کن.
در پاسخ مى‏گوييم: در طول تاريخ حيات پيامبر (ص)، پيوسته اعلام جهاد به صورت کلى و موردى انجام مى‏شد و هر کس از شرکت در جهاد سر باز مى‏زد، به دستور پيامبر اکرم (ص) بايکوت مى‏شد؛ چنان‏که در جنگ تبوک سه تن تخلّف کردند و با قهر و بايکوت مسلمان‏ها روبرو شدند.(19)
بنابر اين رسول اکرم (ص) نه تنها هيچ‏گونه مسامحه و تعلّلى در تحريک مؤمنان به جهاد روا نمى‏داشت، بلکه متخلّفان مؤمن و منافق را نيز در تنگنا قرار مى‏داد؛ مانند: «يا ايّها النبى جاهد الکفّار و المنافقين و اغلظ عليهم؛(20) اى پيامبر! با کفار و منافقان پيکار کن و بر آنها سخت بگير».
ششم - نظريه ديگرى که در سبب نزول آيه آورده‏اند اين است که مى‏گويند: چون آيه «و لا تسبّوا الذين يدعون من دون الله فيسبّوا الله عدواً بغير علم»(21) نازل شد و مسلمانان را از دشنام دادن به بت‏ها نهى کرد، رسول اکرم (ص) سکوت کرد و اين آيه را اعلام نکرد تا آيه سوره مائده آمد که: «يا ايّها الرسول بلّغ ما انزل اليک من ربک».
در پاسخ گفته مى‏شود: اولاً: دليلى بر سکوت رسول خدا و تأخير در اعلام آيه نهى از سبّ و لعن بت‏ها نداريم و هيچ حديثى هم از منابع سنّى نرسيده است. ثانياً: اين آيه براى تربيت و تأديب مسلمان‏هاى خشمگين و جاهل فرود آمده است تا به بت‏ها و مقدسات مشرکان ناسزا نگويند و با عکس‏العمل بت‏پرستان مواجه نشوند. بنابر اين آن حضرت براى اين‏که جلو ناسزا گفتن متقابل مشرکان را به خداوند متعال بگيرد بايد آن را فى‏الفور در ميان مسلمان‏ها قرائت کند، زيرا هرگونه تأخير باعث بى‏حرمتى و هتّاکى عليه ذات اقدس الهى مى‏شود.
وانگهى، اين آيه در سوره انعام آمده، که مکى است، ولى سوره مائده مدنى است و لذا نمى‏توان پذيرفت و هيچ مفسّرى نيز چنين حرفى را نزده که پيامبر (ص) چند سال آيه را کتمان کرده باشد و در اواخر عمر مأمور شود براى مردم بخواند.
هفتم - قول هفتم آن است که آيه درباره حقوق مسلمانان نازل گرديده است، چون در حجةالوداع وقتى رسول مکرّم (ص)شرايع دين و مناسک حج را مطرح کرد و حقوق مسلمان‏ها را نسبت به هم بيان نمود، فرمود: «هل بلّغت»؟ گفتند: «نعم يا رسول الله». آن‏گاه پيامبر (ص)فرمود: «اللهم اشهد».
در پاسخ مى‏گوييم: چگونه ممکن است پيامبر حقوق مسلمانان را کتمان کرده باشد، بلکه از اين جمله استفاده مى‏شود که در حجةالوداع حقوق مسلمان‏ها را ابلاغ و بر آن تأکيد نموده است. در همين خطبه است که مى‏فرمايد: اى مسلمانان! آن‏چه مايه تقرب به بهشت و دورى از دوزخ بود براى شما بيان کردم و آن‏چه باعث نزديک شدن به جهنم و دورى از بهشت برين بود شما را از آن نهى نمودم. بنابر اين، آيه تبليغ مربوط به حقوق مسلمان‏ها بر يک‏ديگر نيز نمى‏باشد.
هشتم - تئورى ديگرى که مطرح شده اين است که آيه درباره ماجرايى است که براى پيامبر (ص) زير درخت اتفاق افتاده است. داستان از اين قرار است: روزى رسول اکرم (ص) در يکى از مسافرت‏ها شمشيرش را بر شاخه درختى آويزان کرده و خوابيده بود. يک عرب باديه‏نشين از راه رسيد، شمشير را برداشت و بالاى سر پيغمبر ايستاد و گفت: «يا محمد (ص) من يمنعک منّى؛ چه کسى مرا مانع مى‏شود تا شمشير را بر فرق تو وارد سازم». رسول اسلام (ص) فرمود: «الله». ناگهان دست اعرابى لرزيد، شمشير از دستش افتاد و سرش به درخت برخورد کرد و بينى‏اش خون‏آلود شد. خداوند اين آيه را نازل کرد که از نقل اين کرامت دريغ مدار و آن را افشا کن.
در پاسخ مى‏گوييم: اين احتمال نيز بسيار سست بنياد است، زيرا چه انگيزه‏اى باعث کتمان رسول اکرم (ص) مى‏شود، با توجه به اين‏که نقل اين ماجرا باعث تقويت ايمان مؤمنان و اتمام حجّت بر کافران و منافقان مى‏شود. وانگهى، چطور ممکن است خداوند آن حضرت را براى نقل نکردن يک کرامت، تهديد کرده باشد.
نهم - مى‏گويند: ترس و هيبتى که از يهود و قريش در دل پيغمبر سايه افکن شده بود با نزول آيه تبليغ و وعده حفاظت از گزند آنان، زايل گرديد و پيامبر (ص) قوّت قلب پيدا کرد.
در پاسخ گفته مى‏شود: اين نظريه نيز قابل قبول نيست، زيرا پيامبرى که يکى از شاگردانش حضرت على (ع)با آن همه هيبت و قدرت و شوکت است و خود بنيان‏گذار تقوا و عزت نفس است، چگونه ممکن است ترس و هيبت قريش و يهود در قلب عرشى او راه پيدا کند و حال آن‏که پيامبر بايد اشجع الناس باشد.
وانگهى، بر فرض محال اگر اين مهابت و ترس در اول بعثت بود به چه دليل تا آخر عمر ادامه داشت، چون آيه تبليغ از آخرين آياتى است که بر پيامبر نازل شده است.
دهم - برخى از مفسّران گفته‏اند: آيه براى پايان دادن به مسئوليت نيروهاى حفاظتى پيغمبر بود، زيرا جمعى از حرّاس و پاسداران، حفاظت از آن حضرت را بر عهده داشتند تا کسى نتواند به او آسيبى برساند، آيه نازل شد که به آنان بگو: دست از محافظت بردارند و خدا حافظ توست. اما از آن‏جا که براى رسول اکرم (ص) مشکل بود که بدون مقدمه عذر آنان را بخواهد، از اين‏رو در ابلاغ آن تعلّل مى‏ورزيد تا اين‏که آيه تبليغ نازل شد.
در پاسخ مى‏گوييم: اين گفته، بى‏پايه‏تر از احتمالات قبلى است. اولاً: اين سوره به اعتراف اکثر مفسّران اهل سنّت در آخر عمر پيامبر و در حجة الوداع نازل شده است،(22) ولى حفاظت از رسول خدا (ص) مربوط به اوايل بعثت و ابتداى ورود به مدينه بوده است. ثانياً: همواره رسول خدا (ص) در پناه الهى محفوظ بوده است و نمى‏توان قبول کرد که وى اين پيام الهى را چند سال مخفى نگه داشته باشد.
يازدهم - فخر رازى قول يازدهم را که آخرين نظريه است، موضوع خلافت امام على (ع) قرار داده و مى‏گويد: آيه در فضل و برترى على بن ابى طالب (ع) نازل گرديده است. سپس در ادامه مى‏گويد: هنگامى که آيه «يا ايّها الرّسول بلّغ ما انزل اليک من ربّک» نازل شد، رسول اکرم (ص) دست على را گرفت و بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا عليّ مولاه اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه». پس عمر (رضى الله عنه) حضرت على (ع) را ملاقات کرد و گفت: گوارا باد تو را اى پسر ابوطالب که امروز مولاى من و مولاى هر مرد مؤمن و زن با ايمانى هستى. آن‏گاه مى‏گويد: اين قول، از ابن عباس و براء بن عازب و محمد بن على است.
نکته جالب در اين قول آن است که فخر رازى بر خلاف ده نظريه گذشته، صاحبان قول اخير را مشخص مى‏کند. معلوم مى‏شود اقوال گذشته صرف احتمال بيش نبوده و شايد گوينده مشخص و معتبرى هم نداشته است.
صاحب تفسير کبير بدون اين‏که آراى گذشته را نقد و بررسى کند، در پايان مى‏گويد: احتمالات در شأن نزول آيه زياد است، ولى بهتر است بر افشاگرى و اظهار تبليغ عليه يهود و نصارى‏ و ايمن بودن پيامبر از شرّ اهل کتاب، حمل شود، زيرا آيات قبل و بعد درباره آنها نازل گرديده است. به قرينه اتصال آيه به آيات پيشين و پسين، چنين احتمالى معقول‏تر به نظر مى‏رسد، زيرا پيامبر (ص) از سخن گفتن بر ضد يهود و نصارى‏ تا زمان نزول آيه، امتناع مى‏کرد.
وانگهى، از ذيل آيه که مى‏فرمايد: «و الله لا يهدى القوم الکافرين »، چنين بر مى‏آيد که مقصود از ناس در «و الله يعصمک من الناس» کافران و اهل کتاب باشند؛(23) يعنى خدا تو را از مردمان کافر حفظ مى‏کند.
اين قول را صاحب تفسير المنار هم تأکيد کرده، ولى پاسخ وى داده شد که اولاً: قرآن يک کتاب کلاسيک نيست که مطالب آن به صورت دسته‏بندى و موضوعى مطرح شده باشد. در ثانى: اگر آيه پيوند محکمى با آيات قبلى و بعد از آن مى‏داشت بدون شک مقصود از «ما انزل اليک»منحصر مى‏شد در تبليغ شديد بر ضد يهود و نصارى‏، در صورتى که آيات قبل و بعد، آنان را با لحن شديدى محکوم مى‏کند: «قل يا اهل الکتاب لستم على شى‏ء حتى تقيموا التوراة و الانجيل و ما انزل اليکم من ربّکم؛(24) بگو اى اهل کتاب! شما هيچ ارزشى نداريد تا آن‏گاه که تورات و انجيل و آن‏چه بر شما نازل شده است را بر پاى داريد». در صورتى که اکثريت آنها به جاى پذيرش و عمل به آيات تورات و انجيل، بر کفر و طغيانشان افزودند.
در آيات پيشين نيز اهل کتاب را به شدت توبيخ مى‏کند و مى‏فرمايد: «و مى‏بينى اکثر آنها بر گناه و تجاوز به حقوق ديگران و خوردن مال حرام از يک‏ديگر پيشى مى‏گيرند و يهودى‏ها گفتند: دست‏هاى خدا بسته است و کارى از پيش نمى‏برد، دست‏هاى آنها بسته باد و لعنت بر آنها».(25) و به مسلمان‏ها هشدار مى‏دهد که هرگز با يهود و نصارى‏ دوست نشويد.
با اين حساب، سياق آيه اين احتمال را نفى مى‏کند، چرا که «و الله يعصمک من الناس» بيان‏گر اهميت و خطرناک بودن اين مأموريت و رسالت الهى است، به گونه‏اى که با ابلاغ آن ممکن است حيثيت پيامبر و يا دين مردم در مخاطره قرار گيرد و حال آن‏که يهود و نصارى‏ به هنگام نزول سوره مائده در موقعيتى نبودند که براى پيامبر خطر ساز باشند تا رسول اکرم در ابلاغ اين مأموريت، نکول و مسامحه کرده و مترصّد موقعيت مساعدى باشد؛ بلکه سال‏ها پيش از نزول آيه مذکور موقعيت مسلمان‏ها تحکيم و تثبيت شده و با فتح خيبر و پيروزى‏هاى پياپى مسلمانان، اهل کتاب به تسليم وادار شده بودند و حکومت اسلامى از آنها جزيه مى‏گرفت.
وانگهى، مضمون آيه تبليغ به خوبى نشان مى‏دهد که متضمّن پيام بسيار سخت و خطيرى است، نه در حوزه خشونت در گفتار و عمل، بلکه به دليل عدم پذيرش برخى از مسلمان‏ها و بروز حسادت‏ها و کينه‏هاى برخى از مؤمنان. معلوم مى‏شود اين پيام، جنبه داخلى دارد و مربوط به خود مسلمان‏هاست، نه کفار و آن هم جز در معرفى حضرت على (ع) براى جانشينى پيامبر (ص) و انتقال قدرت به داماد او چيز ديگرى نمى‏باشد؛ همان قولى که فخر رازى اجمالى از آن را به عنوان يازدهمين قول و آخرين شأن نزول آورده است و جمع کثيرى از مفسّران و مورّخان عالى‏قدر بر آن صحه گذاشته‏اند و احاديث بسيارى نيز در همين زمينه رسيده است که نقل خواهيم کرد.
اما اين‏که مراد از «الناس» به قرينه «ان الله لا يهدى القوم الکافرين» کفار باشند، صحيح نيست، زيرا اولاً: کفر، اعم از کفر باطنى و ظاهرى است و از نظر لغوى به معناى حق‏پوشى و انکار مى‏باشد؛ چنان‏که کشاورزان را کافر مى‏گويند، چون بذرها را در زمين دفن مى‏کنند. در ثانى: در قرآن موارد بسيارى وجود دارد که ماده کفر شامل مسلمان‏ها نيز مى‏شود؛ مانند آيه «يؤمن ببعض و يکفر ببعض؛(26) برخى از مسلمان‏ها به بخشى از دين ايمان مى‏آورند و به قسمتى کفر مى‏ورزند». بدون شک منظور از کفر در اين جا، کفر اصطلاحى نيست، بلکه مقصود، حق‏پوشى و انکار است.
گاهى نيز کفر در برابر شکر نعمت و يا منعم است؛ مانند: «فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع؛(27) اهل قريه به نعمت‏هاى الهى کفر ورزيدند و خداوند لباس گرسنگى را بر آنان پوشانيد». در جاى ديگر مى‏فرمايد: «لئن شکرتم لأزيدنّکم و لئن کفرتم انّ عذابى لشديد؛(28) اگر مرا سپاس گوييد، بر نعمت شما مى‏افزايم و اگر کفران کنيد، بدانيد که عذاب من سخت است».
البته تدبر در قرآن کريم نشان مى‏دهد و از واژه «النّاس»هم برداشت مى‏شود که مخاطب آيه مذکور فقط مؤمنان خالص نيستند، بلکه عموم مسلمان‏ها از منافقان گرفته تا مسلمان‏هايى که هنوز ايمان در قلوب آنها رسوخ نکرده و مؤمنان راستين، همگان را شامل مى‏شود. در ذيل آيه به گونه رمزى بيان مى‏کند کسانى که کفر باطنى دارند مانند: منافقان، مغرضان، حسودان و مقام پرستان، با ابلاغ اين پيام ناراحت مى‏شوند و دست به توطئه خواهند زد و با اين رسالت به مقابله بر مى‏خيزند و کارشکنى مى‏کنند.
دغدغه شخصى رسول اکرم (ص) در پيام‏رسانى و تبليغ اين رسالت خطير و حساسيت برانگيز به دليل اختلاف داخلى و انکار بعضى از صحابه و انحراف مردم از صراط حق است. به همين دليل در پايان آيه يک نوع تهديد به مجازات مى‏کند و به مسلمان‏ها هشدار مى‏دهد: کسى که از روى کفر و عناد اين رسالت را قبول نکند بداند که خداوند عناصر لجوج و عنود را هدايت نمى‏کند.
نکته ديگر اين‏که جمله «يا ايها الرسول…» تنها در دو جاى قرآن آمده و از حسن اتفاق هر دو در سوره مائده است: يکى در آيه 41 و ديگرى در آيه 67 ، ولى تهديد پيامبر (ص) بر عدم ابلاغ اين پيام، منحصراً در همين آيه است.
نکته سوم اين‏که مقصود از «ما انزل اليک» اشاره به يک پيام ويژه است، نه مجموع رسالت پيامبر (ص) و پيام‏هاى ابلاغ شده و ابلاغ نشده، چرا که پيش از نزول اين آيه، حضرت از تبليغِ هيچ رسالتى دريغ نداشته است و بارها رسالت‏هاى الهى را به مردم رسانيده، بلکه عملياتى و اجرايى نموده است. ضمن اين‏که قرينه‏اى هم در آيه و سنّت مبنى بر ضرورت تبليغ مجدّد پيام‏هاى ابلاغ شده در کار نمى‏باشد، ولى از نوع آهنگ آيه بر مى‏آيد اين رسالت از تمام رسالت‏هاى گذشته مجزّا، مهم‏تر، عظيم‏تر و آخرين پيام است، چرا که اگر حضرت رسول (ص) اين پيام جديد را به مردم نرساند، در واقع هيچ کارى در راستاى وظيفه پيامبرى انجام نداده است.

ب) ديدگاه اماميه‏

نظريات بعضى از مفسّران اهل سنّت و دانشمندان را درباره کلمه «ما انزل اليک» بيان کرديم و پاسخ هر يک را جداگانه ارائه نموديم. اينک ديدگاه شيعه و بعضى از صحابه را مطرح و دلايل آن را بازگو مى‏کنيم.
مفسّران شيعه و روايات معصومين (عليهم السلام) کلمه «ما انزل اليک» را منحصر در وصايت و جانشينى حضرت على (ع) مى‏دانند و بس. علامه طباطبائى در تفسير الميزان مى‏فرمايند: اين آيه در مورد امامت و خلافت على بن ابى طالب (ع) نازل شده است. جمع زيادى از صحابه نيز با صراحت گفته‏اند که آيه تبليغ درباره حضرت على (ع) نازل شده است، براى نمونه برخى از آنها را مى‏آوريم:
1-شوکانى از ابن مردويه از ابن عباس روايت مى‏کند که فرمود: بسيارى از ما اين آيه را چنين مى‏خوانديم: «يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليک من ربّک(انّ عليّاً مولى المؤمنين) و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله يعصمک من الناس».(29) ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابن عساکر از ابى سعيد خدرى و جبير بن نظير از ام المؤمنين عايشه نقل مى‏کند که بر وى وارد شدم، عايشه گفت: سوره مائده را مى‏خوانى؟ گفتم: بله. گفت: آگاه باش، آخرين سوره‏اى است که بر حضرت محمد (ص) نازل شده است.(30) سپس نقل مى‏کند که گفت: «نزلت هذه الآيه (يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليک) على رسول الله يوم غدير خم فى على بن ابى طالب رضى الله عنه؛(31) اين آيه در روز غدير خم بر رسول خدا (ص) در شأن على بن ابى طالب (ع) نازل شد».
2-صاحب کتاب ينابيع المودة در کتاب خود فصلى را با عنوان «استشهاد على الناس فى حديث يوم الغدير» باز کرده و روايات بسيارى را ذکر نموده که ما به يک روايت بسنده مى‏کنيم:
از مسند احمد بن حنبل با سند صحيح از سعيد بن جبير از ابن عباس نقل شده که: «جمع عليّ (رضى الله عنه) الناس فى رحبة مسجد الکوفه و قال: انشد اللّه کل امرء مسلم سمع رسول الله ان يقول يوم غدير خم ما سمع؛ على (ع) مردم را در صحن کوفه جمع کرد و گفت: هر مرد مسلمان را قسم مى‏دهم آن‏چه از پيامبر در روز غدير خم شنيده بازگو نمايد». پس هفده نفر حرکت کردند و گفتند: رسول خدا در آن وقت دست تو را گرفت و به مردم گفت: «اتعلمون انّى اولى بالمؤمنين من انفسهم؛ آيا مى‏دانيد که تحقيقاً من سزاوارترم به تصرّف در شئون مؤمنان از خودشان»؟ گفتند: «بلى يا رسول الله». سپس فرمود: «من کنت مولاه فهذا عليّ مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؛ هر کس من مولا و سرپرست او هستم، پس اين على مولاى اوست. خدايا دوست دار آن کسى که على را دوست دارد و دشمن دار کسى را که على را دشمن بدارد.»(32)
حافظ ابو نعيم در کتاب نزول القرآن همين حديث را با اسناد ديگر از عطيه نقل مى‏کند که گفت: آيه «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليک من ربک» درباره حضرت على (کرم الله وجهه) نازل شده است.
3-علامه امينى در کتاب الغدير از 110 نفر از صحابه با اسناد و مدارک معتبر و 84 نفر از تابعين و 360 نفر از دانشمندان اهل سنّت نقل کرده که آيه تبليغ در شأن حضرت على (ع) نازل شده است. نقل متواتر اين احاديث از اهميت امامت و خلافت، حکايت دارد، چرا که امامت، رياست عامه بر کل مسلمانان است. همان‏گونه که رسول اکرم (ص) در عصر ظهور، اداره مسلمانان را عهده‏دار بود، فرماندهانى نصب مى‏کرد، استان‏داران و فرماندارانى را در شهرها قرار مى‏داد و قضاتى را نصب و عزل مى‏کرد که جان و مال و حيثيت مردم در گرو آنها بود، عين همين اختيارات را به حضرت على (ع) واگذار نمود.

در اثبات امامت ائمه اثنى عشر عليهم السلام:

و ادله اين مطلب نيز بسيار است و ما بذكر پنج دليل از طريق عقل و نقل اكتفا ميكنيم.

دليل اول- آياتى از قرآن است كه بانضمام اخبارى كه در شأن نزول و تفسير آنها از طريق عامه و خاصه وارد شده بعضى نص در امامت آنهاست مانند آيه شريفه «أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» و بعضى در بيان فضائل و مناقب و شئون ايشان است .

دليل دوم- اخبارى است از طريق خاصه و عامه كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله باسامى ائمه اثنى عشر تنصيص و بخلافت و امامت آنها تصريح فرموده است و ما بشمه از آنها اشاره ميكنيم.

1- حديث ثقلين «انى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتى لن يفترقا حتى يردا على الحوض ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا ابدا» (من دو چيز گران‏قيمت در ميان شما ميگذارم يكى كتاب خدا و ديگر عترت و اهل بيت من و اين دو از هم جدا نشوند تا بر حوض كوثر بر من وارد شوند، مادامى‏كه بآنها چنگ زنيد هرگز گمراه نشويد).

و اين حديث از احاديث متواتره بين الفريقين است و در غاية المرام بصد و بيست و يك سند آن را نقل كرده و صاحب كتاب عبقات دو جلد كتاب در اين حديث نوشته.(33)

و جاى شبهه نيست كه مقصود از عترت كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله آنان را بنحو امانت‏و خلافت در ميان امت گذارد امير المؤمنين و فاطمه و حسن و حسين و نه نفر ائمه از اولاد حسين عليهم السّلام ميباشند و احاديث از طريق عامه در اين معنى بسيار است، چنانچه ابراهيم بن محمد حموينى در كتاب فرائد السمطين از سليم بن قيس هلالى حديث مطولى در اين باره روايت كرده و در آن حديث است كه بعد از آنكه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله همين حديث ثقلين را فرمود عمر خشمناك برخاست و گفت: يا رسول اللّه همه اهل بيت چنين‏اند پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمودند نه همه چنين نيستند، بلكه عترت من كه اوصياء منند اول آنها برادر من كه وصى و وارث و خليفه من در امت من است و بعد از او فرزندم حسن و بعد از او فرزندم حسين و بعد از ايشان نه نفر از اولاد حسينند يكى بعد از ديگرى تا آن زمان كه بر حوض كوثر بر من وارد شوند.

ايشان گواهان خدا در روى زمين و حجت‏هاى او بر خلق و خزانه‏هاى علم و معدنهاى حكمت الهى ميباشند، هر كه ايشان را اطاعت كند خدا را اطاعت كرده و هر كه نافرمانى آنها را كند نافرمانى خدا را نموده است.

2- حديث سفينه «مثل اهل بيتى مثل سفينة نوح من تمسك بها نجا و من تخلف عنها هلك» (مثل اهل بيت من مثل كشتى نوح است هر كه بآنان تمسك جويد رستگار شود و هر كه مخالفت كند هلاك گردد) و اين حديث نيز از متواترات بين الفريقين است و ابن مغازلى شافعى در مناقب آن را به پنج طريق و ابراهيم بن محمد حموينى در فرائد السمطين به پنج طريق و على بن احمد مالكى در فصول المهمه و ابو المظفر سمعانى در فضائل الصحابة و ديگران از محدثين عامه و خاصه روايت كرده‏اند و چنانچه گذشت مراد از اهل بيت ائمه اثنى عشر و اين حديث دليل بر وجوب اطاعت آنهاست.

3- موفق بن احمد خوارزمى از ابى سليمان راعى از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده كه فرمود شبى كه مرا بآسمان‏ها بردند خداوند جليل فرمود «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ» من گفتم «وَ الْمُؤْمِنُونَ» خطاب شد راست گفتى اى محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم چه كسى را براى امت جانشين قرار دادى، گفتم بهترين ايشان را، فرمود على بن أبي طالب را؟ عرض كردم آرى؛ اى پروردگار من، فرمود اى محمد صلى اللّه عليه و آله بر اهل زمين نظر كرده و ترا برگزيدم و براى تو اسمى از اسماء خود اشتقاق نمودم و من در محلى ياد كرده نشوم مگر آنكه تو ياد كرده شوى، من محمودم و تو محمدى.

پس باز نظر كردم و على را از ميان آنها برگزيدم و نامى براى او از نامهاى خود جدا نمودم، من اعلايم و او على است.

اى محمد صلى اللّه عليه و آله تو و على و فاطمه و حسن و حسين و امامان از اولاد حسين را از نور خود آفريدم و ولايت شما را بر اهل آسمان‏ها و زمين عرضه داشتم، هر كس قبول نمود نزد من از مؤمنان و هر كس انكار كرد از كافران است.

اى محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم اگر بنده از بندگان من مرا عبادت كند تا آنكه مانند مشك پوسيده شود و بر من وارد شود درحالى‏كه منكر ولايت شما باشد او را نيامرزم تا اينكه بولايت شما اقرار نمايد.

اى محمد صلى اللّه عليه و آله دوست دارى كه ايشان را ببينى؟ عرض كردم آرى؛ اى پروردگار من، فرمود بطرف راست عرش نگاه كن، چون نظر كردم ديدم على و فاطمه و حسن و حسين و على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد و موسى بن جعفر و على بن موسى و محمد بن على و على بن محمد و حسن بن على و مهدى عليهم- السلام را در صفحه از نور ايستاده و نماز ميگذارند و مهدى ميان ايشان چون ستاره درخشانى است، پس خطاب شد اى محمد صلى اللّه عليه و آله اينان حجتهاى من و اين مهدى مطالب خون عترت توست.

اى محمد صلى اللّه عليه و آله بعزت و جلالم قسم كه اين مهدى حجت واجب بر دوستان من و انتقام‏كشنده از دشمنان من است.

و اين حديث را در كتاب غاية المرام از صدر الائمة موفق بن احمد خوارزمى و در بحار و كتاب غيبت شيخ طوسى از ابى سلمى و همچنين دركتاب مقتضب الاثر و ينابيع المودة و فرائد السمطين حموينى و غير اينها روايت كرده‏اند.(34)

4- موفق بن احمد خوارزمى از سعيد بن بشر از على بن أبي طالب روايت كرده كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: من شما را بر حوض وارد كنم و تو اى على ساقى باشى و حسن دوركننده دشمنان من و حسين امركننده و على بن حسين قسمت‏كننده و محمد بن على ناشر و جعفر بن محمد سايق (راننده اهل محشر بمحل خود) و موسى بن جعفر شمارنده دوستان و دشمنان و قمع‏كننده منافقان و على بن موسى زينت دهنده مؤمنان و محمد بن على فرودآورنده اهل بهشت در درجات و منازل ايشان و على بن محمد خطيب شيعيان و تزويج‏كننده حور العين بآنان و حسن بن على چراغ اهل بهشت است كه بنور آن روشن گردند و مهدى شفاعت‏كننده شيعيان در روز قيامت باشد.

و اين حديث را ابن شهر آشوب در مناقب از جابر انصارى و على بن أبي طالب و ابن شاذان در مناقب المائة از على بن أبي طالب و در كتاب نجم الثاقب و طرائف از مناقب خوارزمى روايت كرده‏اند.

5- ابراهيم بن محمد حموينى كه از اعيان علماء عامه است در كتاب فرائد السمطين روايت كرده كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمود: هر كس دوست دارد كه بدين من تمسك جويد و بعد از من سوار كشتى نجات شود، بايد بعلى بن ابى طالب اقتدا كند و دشمنان او را دشمن، و دوستان او را دوست دارد زيرا على وصىّ و جانشين من است در حيات من و بعد از وفات من، و امام هر مسلم و امير هر مؤمن است، امر او امر من و نهى او نهى من و پيرو او پيرو من و يارى‏كننده او يارى‏كننده من و واگذارنده او واگذارنده من است.

تا آنكه ميفرمايد: حسن و حسين دو امام امت من بعد از پدرشان و سيّد جوانان اهل بهشتند و مادرشان سيده زنان عالميان و پدرشان سيد اوصياء و جانشينان است و از اولاد حسين نه امام باشند و نهمى ايشان قائم است كه از اولاد من ميباشد، اطاعت ايشان اطاعت من و نافرمانى ايشان نافرمانى من است از منكرين فضائل و ضايع كنندگان حرمت ايشان بعد از من بخدا شكايت مى‏كنم و خدا كافى است براى اينكه ولى و ناصر عترت من و ائمه امت من و انتقام‏كشنده از منكرين حقوق ايشان باشد «وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ»(35)

6- موفق بن احمد خوارزمى بسند خود از سليم بن قيس هلالى از سلمان فارسى روايت كرده كه گفت: بر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله وارد شدم ديدم حسين بر زانوى آن حضرت نشسته و دو چشم و دو لب او را ميبوسد و ميفرمايد تو سيد پسر سيد و پدر ساداتى و حجت پسر حجت و پدر حجتهائى و تو امام پسر امام و پدر امامان نه‏گانه‏ئى كه نهمى ايشان قائم است.

و اين حديث را علامه مجلسى از حضرت صادق عليه السّلام از سلمان فارسى نيز روايت كرده است.

7- ابراهيم بن محمد حموينى از اخطب خوارزمى بسند خود از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم روايت ميكند كه فرمود: فاطمه بهجت قلب من و دو فرزندش ميوه دل من و شوهرش نور چشم من و ائمه از اولادش امينان پروردگار من و ريسمان كشيده شده بين خدا و خلقند هر كس بآنها چنگ زند نجات يابد و هر كه تخلف كند هلاك شود.

8- حموينى در كتاب فرائد السمطين از سليم بن قيس روايت كرده كه على عليه السّلام در مناشدات خود در زمان خلافت عثمان با جماعتى از انصار و مهاجران فرمود: شما را بخدا قسم ميدهم آيا ميدانيد موقعى كه آيه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» و آيه «لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً» «1» نازل شد و خداوند عز و جل امر كرد كه واليان امر مسلمانان را معرفى كند و ولايت را براى آنان تفسير نمايد، چنانچه نماز و زكاة و حج را براى ايشان تفسير كرد پس مرا در غدير خم نصب كرد و فرمود؟ اى مردم خداوند جليل مرا مأموريتى داده كه سينه مرا تنگ نموده و گمان كردم مردم مرا تكذيب ميكنند و خداوند مرا تهديد نموده و وعده عصمت داده است.

سپس فرمود: بدرستى كه خداى عز و جل مولاى من، و من مولاى مؤمنان و اولى و سزاوارتر بآنان از خودشان هستم گفتند، بلى يا رسول اللّه، پس فرمود: درحالى‏كه دست مرا گرفته بود هر كس من مولاى او هستم على مولاى اوست خدايا دوست دار هر كه او را دوست دارد: و دشمن دار هر كه او را دشمن دارد پس سلمان برخاست و عرض كرد يا رسول اللّه ولايت على چيست؟ فرمود: ولايت او مانند ولايت من است هر كه من اولى بتصرف و صاحب اختيار او هستم على اولى بتصرف و صاحب اختيار اوست، پس آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» نازل شد و پيغمبر فرمود خدا را تكبير ميگويم به كامل كردن دين و تمام نمودن نعمت و خوشنود شدن پروردگار من برسالت من و ولايت على بعد از من.

پس جمعى گفتند يا رسول اللّه اين آيات در باره على بخصوص است فرمود: بلى در باره او و اوصياء من است تا روز قيامت گفتند اوصياء خود را براى ما بيان فرما، فرمود: على برادر من و وارث و وصى و ولى هر مؤمنى بعد از من پس از آن فرزندم حسن پس از آن حسين بعد از آن 9 نفر اولاد حسين يكى بعد از ديگرى، قرآن با اينان و اينان قرين قرآنند و از هم جدا نشوند تا بر حوض بر من وارد شوند تا آخر حديث.(36)

9- در كتاب ينابيع المودة از جابر بن عبد اللّه انصارى و در كشف الاستار از حموينى از ابن عباس روايت كرده كه پيغمبر فرمود من سيد پيغمبران و على بن أبي طالب سيد اوصياء است و جانشينان من دوازده نفرند اول ايشان على بن أبي طالب و آخر ايشان حضرت قائم است.

10- حموينى در فرائد السمطين از ابن عباس روايت كرده كه نعثل يهودى خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله آمد و از مسائلى چند سؤال كرد از آن جمله پرسيد مرا از وصى بعد از خودت خبر ده، زيرا هيچ پيغمبرى مبعوث نشده مگر اينكه براى او وصى بوده و پيغمبر ما موسى بن عمران يوشع بن نون را وصى خود قرار داد، حضرت فرمود: وصى من على بن أبي طالب و بعد از او دو سبط من حسن و حسين و بعد از آنها نه نفر از اولاد حسين ميباشند عرض كرد اسامى آنها را بيان فرما، فرمود: چون حسين از دنيا گذرد فرزندش على و چون او وفات كند فرزندش محمد و چون او درگذرد فرزندش جعفر و چون از دار دنيا برود فرزندش موسى و چون او وفات كند فرزندش على و چون او درگذرد فرزندش محمد و چون او جهان را بدرود كند فرزندش على و چون او فرمان يابد فرزندش حسن و چون او وفات كند فرزندش حجت محمد مهدى اينها دوازده نفر اوصياء منند تا آخر حديث.

و مخفى نماند كه اخبارى كه از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله از طريق عامه و خاصه رسيده كه آن حضرت تصريح فرموده خلفاء و اوصياء من بعد از من دوازده نفرند يا بعدد نقباء بنى اسرائيلند و در بعضى از آنها فرموده همه از قريشند و در برخى از آنها تعيين فرموده كه اول آنها على و يازده نفر از اولاد اوست، و در برخى ديگر فرموده كه على و حسن و حسين و نه نفر از اولاد حسين و در بسيارى از آنها باسامى ايشان تصريح فرموده (چنانچه ببرخى از آنها اشاره شد) بسيار است و اين كتاب گنجايش ذكر آنها را ندارد هر كه طالب باشد به بحار مجلسى و كتاب غاية المرام مراجعه نمايد

دليل سوم: معجزاتى است كه از هر يك از ائمه اثنا عشر صادر شده و در كتاب مدينة المعاجز دو هزار و ششصد و شش معجزه ضبط فرموده ولى معجزات آنها بيش از اينهاست و تحقيقا نميتوان ضبط نمود مخصوصا معجزاتى كه در هر- زمان از قبور مطهره ايشان و از توسلات بآنان صادر ميشود كه همه دليل بر امامت‏ و حقانيت آنها است و اگر معاندين پاره از آنها را انكار كنند بطور كلى نميتوانند منكر شوند زيرا مجموع آنها فوق حد تواتر است، بلكه بسيارى از آنها مشهود و محسوس است.

دليل چهارم: اخباريست كه از پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم رسيده كه فرموده زمين از حجت خدا خالى نشود و آن يا ظاهر و مشهود و يا غائب و مستور است و يا فرموده اگر زمين از حجت خالى شود اهلش را فرو برد و موج درياها اهل زمين را فروگيرد و اين اخبار جز با مذهب شيعه اثنا عشرى منطبق نشود.

دليل پنجم: طريق عقلى است كه هر كس بحالات هر يك از اين دوازده نفر مراجعه كند و اخلاق و رفتار و گفتار آنان را با اهل زمانشان مخصوصا كسانى كه متصدى امر خلافت بوده‏اند مقايسه كند.

مثلا حضرت على عليه السّلام با خلفاء سه‏گانه و حضرت حسن را با معاويه و حضرت حسين را با يزيد و على بن حسين و امام محمد باقر را با بنى مروان و حضرت صادق را با منصور و موسى بن جعفر را با هارون و حضرت رضا را با مأمون و حضرت جواد را با معتصم و حضرت هادى را با متوكل و حضرت عسكرى را با معتضد بسنجد بدون ترديد براى او معلوم ميگردد كه مستحق و سزاوار خلافت همين ائمه اثنا عشرند زيرا اينان داراى جميع شرائط امامت از عصمت و اكمليت و معجزه و فاقد جميع موانع آن از جهل و اخلاق رذيله و دنائت در حسب و نسب و غير اينها و مقابلين آنها فاقد جميع شرايط امامت و واجد اكثر يا همه موانع آن بوده‏اند.

و اين مطلب از مطالعه و بررسى تاريخ و شرح زندگانى اين خاندان و دشمنان آنان براى هر شخص منصف و بى‏غرضى كه بوجدان خود مراجعه كند بخوبى واضح و روشن ميشود.(37)

پى نوشت ها:

1-اخرج هذا الحديث احمد فى المسند، ج 1، ص 10 و بلاذرى فى فتوح البلدان، ج 1، ص 3 و ابن ابى الحديد فى شرح نهج البلاغه، ج 17، ص 155 و 169 و دينورى فى الامامة و السياسة، ج 1، ص 31.
2-اعراف (7) آيه 142.
3-عبدالکريم شهرستانى، الملل و النحل، ج 1، ص 26.
4-محمد بن مسلم بن دينورى، الامامة و السياسة، ص 21؛ ابن عبد ربه الاندلسى، عقد الفريد، ج 4، ص 85؛ ابوالحسن اشعرى، مقالات الاسلاميين، ج 2، ص 178، ابو جعفر طبرسى، تاريخ طبرى، ج 2، ص 443؛ محمد بن اثير، الکامل فى التاريخ، ج 2، ص 6.
5-سيوطى، تاريخ الخلفا، ص 36.
6-شرح المواقف،ج 8، ص 346.
7-مائده (5) آيه 67.
8-علق (96) آيه 2 - 1.
9-مدثر (74) آيه 4 - 1.
10-احزاب (33) آيه 59.
11-تفسير کبير، ج 12، ص 50 - 48.
12-رجم يعنى سنگسار کردن.
13-مائده (5) آيه 33.
14-محمد عبده، المنار، ج 6، ص 116.
15-احزاب (33) آيه 78.
16-همان، آيات 28 و 29.
17-تفسير کبير، ج 1، ص 49.
18-همان، آيه 37.
19-توبه (9) آيه 118.
20-همان، آيه 73.
21-انعام (6) آيه 108.
22-محمد بن على بن شوکانى، فتح الغدير، ج 2، ص 3.
23-تفسير کبير، ج 12 - 11، ص 50 - 49.
24-مائده (5) آيه 68.
25-همان، آيه 63 - 62.
26-بقره (2) آيه 85.
27-نحل (16) آيه 112.
28-ابراهيم (14) آيه 7.
29-محمد بن على بن شوکانى، فتح الغدير، ج 2، ص 60.
30-همان، ص 4.
31-همان، ص 60.
32-ينابيع الموده، ج 1، ص 36؛ مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 111؛ المراجعات، ص 130.

33- كلم الطيب در تقرير عقايد اسلام، ص: 504

34-همان، ص: 506

35- همان ، ص: 507

36- همان ، ص: 509

37-جهت اطلاع بیشتر به کتاب شرح کشف المراد مبحث امامت خاصه مراجعه کنید.

صفحات: 1· 2